Ακατάλληλος για στρατιώτης, κατάλληλος για καλλιτέχνης

Τον Ερνστ Λούντβιχ Κίρχνερ δεν τον ήξερα. Όταν κάποιοι φίλοι μου πρότειναν να πάω να δω μια αναδρομική έκθεση των έργων του, είπα ναι. Στα πρώτα έργα μου φαινόταν ότι έβλεπα πίνακες άλλων, του Ματίς, του Πικάσσο, του Γκωγκέν. Όλους, όμως, ο Κίρχνερ τους είχε ενσωματώσει με τον δικό του τρόπο μέσα στη ζωγραφική, τα χαρακτικά και τη γλυπτική του. Το πλήθος των έργων εντυπωσιάζει καθώς δείχνει ότι ο καλλιτέχνης πέρασε από διάφορες φάσεις μέχρι να φτάσει στην τελευταία, την πιο μοντέρνα και με εξαίρεση έναν πίνακα («Το πιάνο»), την πιο αδιάφορη για μένα.

Πού να ήταν άραγε εκείνη η ακτή του ονείρου;
Μια ομάδα έργων απεικονίζει μια παρέα νέων ανθρώπων που κάνουν διακοπές σε κάποιο νησί της βόρειας θάλασσας. Ο Κίρχνερ και οι ομότεχνοί του με τους οποίους είχε σχηματίσει την σημαντική για τον Εξπρεσσιονισμό καλλιτεχνική συντροφιά της «Γέφυρας» πέρασαν εκεί μερικά καλοκαίρια. Οι κοπέλες τους (που ήταν τα μοντέλα τους), γυμνές και ανέμελες, κάνουν μπάνιο σαν να είναι οι μοναδικοί άνθρωποι επί της γης, σαν να είναι μια φυλή άγνωστη στον πολιτισμένο κόσμο. Εκείνα τα έργα με μάγεψαν, δεν μπορούσα να ξεκολλήσω από μπροστά τους, κυρίως γιατί είχα διαβάσει ότι ήταν οι τελευταίες ξένοιαστες στιγμές του ζωγράφου πριν πάει εθελοντής στον Α’Παγκόσμιο Πόλεμο, εκεί όπου θα υπέφερε από τις κακουχίες και θα πάθαινε βαριάς μορφής κατάθλιψη. Πού ήταν εκείνο το νησί του Φέμαρν όπου ο Κίρχνερ και η παρέα του αναζητούσαν έναν πιο φυσικό τρόπο ζωής, έχοντας παραδοθεί στον έρωτα και τον αισθησιασμό; Πού να ήταν άραγε εκείνος ο χαμένος παράδεισος όπου ο καθένας μας θα ήθελε για λίγο να έχει ζήσει; Ίσως να μην υπήρξε πραγματικά, πάντως ο Κίρχνερ μας επιτρέπει να ρίξουμε μια κλεφτή ματιά και να τον ονειρευτούμε.

Τα μικρά κορίτσια στο ατελιέ
Την ίδια περίπου εποχή ζωγραφίζει κάποια μικρά κορίτσια που έρχονται στο ατελιέ των καλλιτεχνών της «Γέφυρας» και ποζάρουν σαν μοντέλα. Πόσο αθώα δείχνουν σε ορισμένους πίνακες και πόσο πονηρά σε κάποιους άλλους. Διαβάζοντας για τον τρόπο ζωής του Κίρχνερ και των φίλων του, ο νους σου πάει στο κακό. Οι πίνακες απεικονίζουν τη Μαρτσέλλα και τη Φρέντσι στην αρχή της εφηβείας, να κυκλοφορούν ανάμεσα στους ζωγράφους μ’έναν φιόγκο στα μακριά τους μαλλιά, αλλού μ’ένα φουστανάκι κι αλλού γυμνά αλλά με καλυμμένα τα επίμαχα σημεία. Όχι, πουθενά δεν γίνεται αναφορά σε κάτι κακό. Εξ άλλου είχαν τις φιλενάδες τους από τα καμπαρέ, τα μοντέλα τους που ποζάρουν παντού σε τολμηρές στάσεις και κάνουν μποέμικη ζωή μαζί τους.

Το ντους των φαντάρων
Και το όνειρο τελειώνει με το ξεκίνημα του Α’Παγκοσμίου Πολέμου, του «Μεγάλου Πολέμου» όπως τον ονόμασαν. Αν και κατατάσσεται εθελοντικά, στη συνέχεια ο Κίρχνερ παθαίνει νευρικό κλονισμό, απαλλάσσεται από τα στρατιωτικά του καθήκοντα και περνάει τα επόμενα χρόνια σε κλινικές της Γερμανίας και της Ελβετίας. Οι εικόνες του πολέμου τον κυνηγούν και ζωγραφίζει έναν πολύ δυνατό πίνακα, μια σκηνή από το ομαδικό ντους των φαντάρων. Είναι πολύ τρομακτικό, τα γυμνά καχεκτικά σώματα των στρατιωτών συνωθούμενα κάτω από το νερό υπό την επιτήρηση του αξιωματικού σε ταράζουν και σου μένουν στο μυαλό για καιρό. Ακολουθεί μια «νάρκωση», μια αποχαύνωση στις Άλπεις, η περίοδος της θεραπείας, όπου ζωγραφίζει ορεινά τοπία, ξύλινες καλύβες και πρόβατα αλλά το παρελθόν δεν σβήνεται, εκείνο το παρελθόν της κατάθλιψης, της κατάχρησης ναρκωτικών ουσιών, δεν σβήνεται ο χαρακτήρας ο αυταρχικός που έγινε αιτία να χωρίσει απ’τους συντρόφους του της «Γέφυρας». Μοναδικό σταθερό σημείο στη ζωή του η αγαπημένη του, η Έρνα Σίλιγκ, που δεν θα τον εγκαταλείψει ποτέ.

Κοκότες και χήρες
Εξακολουθεί να «κρύβεται» στην Ελβετία για να γλυτώσει από την απειλή του πολέμου, εξακολουθεί να δημιουργεί και να αποκτά μεγάλη φήμη στην πατρίδα του. Μια σειρά παλιότερων έργων του, με σκηνές από τους δρόμους του Βερολίνου, δείχνουν καθαρά την καλλιτεχνική του ταυτότητα. Είναι τα πιο δυνατά του έργα, με τις ψηλόλιγνες κοκότες που περπατούν ακολουθούμενες από στρατιές ανδρών, με τις μαυροντυμένες χήρες των αξιωματικών του Α’Παγκοσμίου Πολέμου σε εντυπωσιακές ξυλογραφίες. Δεν έχει την ικανότητα ο γραπτός μου λόγος να αναπαραστήσει αυτούς τους πίνακες, που μεταδίδουν κάτι πολύ παράξενο, σχεδόν εφιαλτικό. Αυτή η σειρά των έργων είναι αριστουργηματική, εκεί καταλαβαίνεις ότι ο Κίρχνερ ανήκει στην χορεία των μεγάλων δημιουργών, μαζί με τον συμπατριώτη του Όττο Ντιξ και τον Νορβηγό Έντβαρντ Μουνχ.
Οι Ναζί, όμως, δεν το είδαν έτσι, δεν τον αξιολόγησαν ως μεγάλο καλλιτέχνη. Αντίθετα, τον έβαλαν στην κατηγορία των «εκφυλισμένων καλλιτεχνών» και ζήτησαν τη διαγραφή του από την Ακαδημία Καλών Τεχνών του Βερολίνου. 639 έργα του που βρίσκονταν σε κρατικά γερμανικά μουσεία δημεύθηκαν για να καταστραφούν ή να πουληθούν. Όλ’αυτά, μαζί με τα ήδη υπάρχοντα ψυχολογικά προβλήματα, τον οδήγησαν στην αυτοκτονία. Ζήτησε από την αγαπημένη του Έρνα να τον ακολουθήσει στον άλλο κόσμο αλλά εκείνη δεν το έκανε.