Ο εφηβικός μας εαυτός

Ο Ντοστογιέφσκη έχει αγγίξει τις ζωές πάρα πολλών ανθρώπων, άλλων στην εφηβεία που έχουν μόλις αρχίσει να καταπιάνονται με υπαρξιακά θέματα και άλλων αργότερα, όταν πιο ώριμοι επιζητούν να έρθουν σ’επαφή με τη θρησκεία.

Αυτό που τον κάνει τόσο σημαντικό, κατά την άποψή μου, είναι ότι μετά από έναν αρχικό, δυσνόητο και μπερδεμένο πρόλογο (που ορισμένους τους κουράζει και τους κάνει να εγκαταλείπουν στα γρήγορα την προσπάθεια να διαβάσουν τα βιβλία του –συμμαχούν εναντίον του και διάφορες κακές μεταφράσεις) καταφέρνει μ’έναν σχεδόν μαγικό τρόπο να ξεκλειδώσει την ψυχή του αναγνώστη και να τον κάνει να σκεφτεί πράγματα που μέχρι εκείνη την στιγμή δεν είχαν περάσει ποτέ απ’το μυαλό του. Σαν ψυχαναλυτής, σαν πνευματικός, ο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκη φέρνει τον καθένα μας αντιμέτωπο με τον εαυτό του, αρχικά με την κακή και ποταπή μας πλευρά και στη συνέχεια με ό,τι θεϊκό ή γνήσια χριστιανικό υπάρχει μέσα μας.

Ο Ντοστογιέφσκη μας παρουσιάζει την κοινωνία της Ρωσίας του καιρού του αλλά δεν μένει εκεί, όπως κάνει ας πούμε ο Τολστόη που είναι επίσης ένας σημαντικός λογοτέχνης και ψυχογράφος και έχει θίξει στην Ανάστασή του πολλά ζητήματα ύπαρξης και ηθικής. Για τον Ντοστογιέφσκη έχεις την εντύπωση ότι το να σχολιάσει την κοινωνία ή να γράψει καλή λογοτεχνία δεν είναι τόσο σημαντικό –άσχετα αν τα επιτυγχάνει παράλληλα κι αυτά με τέλειο τρόπο. Ο Ντοστογιέφσκη θέλει να ξυπνήσει την ψυχή μας, να μας ανοίξει τα μάτια για να δούμε έξω και πέρα απ’την πεζή μας καθημερινότητα της επιβίωσης. Ο άνθρωπος που έφτασε ένα βήμα πριν την εκτέλεση στο απόσπασμα, που σάπισε χρόνια στη Σιβηρία, που βασανιζόταν από την επιληψία, που αφηνόταν στα τυχερά παιχνίδια μέχρι να τα χάσει όλα, ο άνθρωπος αυτός άνοιξε διάπλατη την δική του ψυχή και ξεγυμνώθηκε στις σελίδες του, εκθέτοντας τις πιο βαθιές του σκέψεις σε κοινή θέα για να μάθει ο ίδιος καλύτερα τον εαυτό του. Ο παίκτης αυτός δεν είχε τίποτα να χάσει. Αν και όχι τυχερός στον τζόγο, σώθηκε από βέβαιο θάνατο όταν του δόθηκε χάρη από τον Τσάρο την τελευταία στιγμή. Πόσο πιο τυχερός θα μπορούσε να σταθεί κανείς; Υπήρξε βέβαια τυχερός και για έναν άλλο λόγο: άφησε στον κόσμο μερικά από τα μεγαλύτερα έργα που έχουν γραφτεί ποτέ και τον ευγνωμονούν και τον μακαρίζουν γι’αυτό εκατομμύρια άνθρωποι. Και μόνο τους Αδελφούς Καραμαζώφ και το Έγκλημα και Τιμωρία να είχε γράψει θα ήταν αρκετό.

Ταυτόχρονα κατορθώνει ακόμα και σήμερα να μας στήνει κι εμάς μπροστά στο απόσπασμα των ηθικών μας επιλογών. Θέλει να μας δείξει τον δρόμο προς την αγάπη και την ουράνια σωτηρία. Οι σχέσεις μεταξύ ανθρώπων καμμιά φορά μοιάζουν με την Κόλαση, η σχέση μας με τον Θεό με τον Παράδεισο. Ο Ντοστογιέφσκη φαίνεται ότι πέρασε και απ’τους δύο τόπους γιατί μας ξεναγεί σ’αυτούς καλύτερα από τον καθένα. Όταν μας δείχνει την Κόλαση κατρακυλάμε σε μια απελπισία δίχως τέρμα, όπως συμβαίνει παραδείγματος χάριν στις Σημειώσεις απ’το υπόγειο. Όταν μας ανοίγει την πόρτα του Παραδείσου νοιώθουμε να πετάμε, να οδεύουμε προς ένα φως θεραπευτικό κι εξωγήινο στους Αδελφούς Καραμαζώφ. Σ’όποια κατάσταση κι αν βρισκόμαστε, μας εξηγεί ότι όλοι είμαστε ικανοί να ξεπεράσουμε τη μικροψυχία μας και να εξυψωθούμε σ’ένα άλλο επίπεδο.

Και μόλις σε ρίξει στα βαθιά νερά, όταν αρχίζεις να παίρνεις μια ιδέα του τι εστί Κόλαση, του πόσο όμορφα και φωτεινά είναι στον Παράδεισο, εκεί όπου νοιώθεις σαν να πετάς και σαν να πλημμυρίζει η ψυχή σου αγάπη και φως, τότε δεν θέλεις πια να φύγεις από τον Ντοστογιέφσκη, τότε κάθε τι άλλο σου φαίνεται ανάξιο και μικρό κι ανούσιο. Δεν είναι ότι τα άλλα πια δεν τα καταδέχεσαι, απλώς είναι άχαρα και άγευστα. Τώρα πια έχεις μάθει να προσεύχεσαι, τώρα είσαι πιστός. Είσαι σαν κάτι άντρες που δεν έχουν μεγάλη σχέση με τα θεία και πείθονται από φίλους τους να πάνε στο Άγιον Όρος και γυρίζουν από’κει μετουσιωμένοι. Μετά βέβαια η δουλειά, τα παιδιά, το αυτοκίνητο που πρέπει να το πας για σέρβις, ένα ραντεβού που έχεις κλείσει στον οδοντίατρο για ένα σφράγισμα, σε απομακρύνουν μοιραία απ’αυτά που ένοιωσες και τα ξεχνάς.

Αλλά όχι για πολύ. Σύντομα θα θελήσεις να ξαναγυρίσεις, να ξαναβρείς εκείνο το μονοπάτι το πνευματικό που σου έδειξε για πρώτη φορά ο Φιοντόρ. Είναι εκεί, δεν το έχασες. Το επόμενο βιβλίο του θα σε ξαναφέρει εκεί και θα νοιώσεις πάλι την ίδια έκσταση.

Το χρήμα που σήμερα παίζει τόσο μεγάλο ρόλο στη ζωή μας είναι ένα από τα στοιχεία που απασχολούν και τον Ντοστογιέφσκη όχι μόνο στον Παίκτη (όπως είναι φυσικό) αλλά και στους Φτωχούς και σε άλλα βιβλία. Ο συγγραφέας μας κρούει τον κώδωνα του κινδύνου για τη σχέση που έχει το χρήμα με την αξιοπρέπεια.

Θα ήθελα να κλείσω με τους Αδελφούς Καραμαζώφ όπου ο άθεος και κυνικός Ιβάν απαγγέλει στον θρήσκο αδελφό του Αλεξέϊ ή Αλιόσα –την προσωποποίηση της αγνότητας και της καλωσύνης- ένα ποίημα που εμπνεύστηκε ο ίδιος. Θέμα του ο Χριστός που επιστρέφει στη γη, στην Σεβίλλη της Ισπανίας την εποχή της παντοδυναμίας της Ιεράς Εξέτασης όταν καίγονταν στην πυρά όσοι δεν θεωρούνταν πιστοί.

«Έρχεται σιωπηλά και χωρίς προαναγγελία. Όμως όλοι –τι παράξενο- ναι, όλοι Τον αναγνωρίζουν μεμιάς! Το πλήθος τρέχει προς το μέρος Του σαν να ωθείται από μια ακατανίκητη δύναμη. Τον κυκλώνει, συνωστίζεται, Τον πιέζει, Τον ακολουθεί...»

[...]

«Εκείνος ανοίγει τα χέρια Του πάνω απ’τα κεφάλια τους, τους ευλογεί, και μόνο από την επαφή μαζί του, ναι, στην επαφή και με τα ρούχα του ακόμα, παίρνουν θεραπευτική δύναμη.»

Ο Ιησούς κάνει ορισμένα θαύματα αλλά ο γέροντας Μέγας Ιεροεξεταστής που τα βλέπει, θορυβείται και διατάζει τους υπασπιστές του να Τον συλλάβουν. Ξαφνικά έχει έρθει κάποιος να αμφισβητήσει την δύναμή του, την δύναμη της Εκκλησίας. Κι αυτός ο κάποιος είναι η ίδια η κεφαλή της Εκκλησίας. Τον ρίχνει στη φυλακή, Τον καταδικάζει σε θάνατο αλλά από περιέργεια έρχεται να συνομιλήσει μαζί Του. Στην πραγματικότητα έρχεται για να κάνει έναν μονόλογο, ο Χριστός δεν μιλάει. Αρχικά Τον κατηγορεί ότι ήρθε για να δυσχεράνει το έργο της Ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας, των Ιησουιτών και της Ιεράς Εξέτασης.

«Δεν ξέρω ούτε με νοιάζει ποιός μπορεί να είσαι. Είτε είσαι Εσύ είτε μια ομοίωσή Σου, αύριο θα σε καταδικάσω και θα σε κάψω σαν τον χειρότερο αιρετικό. Κι οι ίδιοι άνθρωποι που σήμερα φίλαγαν τα πόδια Σου, αύριο μόλις κουνήσω το δάχτυλό μου, θα τρέξουν να ρίξουν κι άλλα ξύλα στην πυρά...»

Στη συνέχεια ο Ιεροεξεταστής κατηγορεί τον Ιησού ότι η ελευθερία που υποσχέθηκε στους ανθρώπους δεν θα μπορέσει ποτέ να τους δοθεί όσο θα έχουν ανάγκη να τρέφονται.

«…θα μάθουν επίσης ότι δεν μπορούν ποτέ να είναι ελεύθεροι γιατί είναι αδύναμα, αισχρά, άθλια τιποτένια πλάσματα που γεννήθηκαν κακά και ανυπάκουα. Εσύ τους υποσχέθηκες το ψωμί της ζωής, το ψωμί του παραδείσου. Αλλά Σε ρωτάω και πάλι, μπορεί ποτέ αυτό το ψωμί να είναι ίσο στα μάτια των αδύναμων και αισχρών, αυτής της αχάριστης ράτσας των ανθρώπων, με το καθημερινό τους ψωμί επί της γης;»

…

«Μεγάλοι κατακτητές όπως ο Ταμερλάνος και ο Τσέγκις Χαν πέρασαν σαν κυκλώνας πάνω απ’τη γη στην προσπάθειά τους να κατακτήσουν τον κόσμο αλλά ακόμα κι αυτοί, έστω και ασυνείδητα, εξέφρασαν την ίδια φιλοδοξία προς την παγκόσμια και κοινή ένωση. Με την αποδοχή της βασιλείας των εγκοσμίων και της πορφύρας του Καίσαρα, θα είχες βρει ένα παγκόσμιο βασίλειο και θα είχες εξασφαλίσει αιώνια ειρήνη για την ανθρωπότητα.»

Τον σαν χείμαρρο μονόλογο του Ιεροεξεταστή-Ιβάν που προσπαθεί να ερμηνεύσει την Αποκάλυψη λέγοντας πολλά και προφητικά για τους τρόπους με τους οποίους ο άνθρωπος θα χάσει την ελευθερία που του δίδαξε ο Χριστός και θα σκλαβωθεί, θα τον διακόψει κάποια στιγμή ο Αλιόσα:

«Μα όλ’αυτά είναι παράλογα!«

…

«Το ποίημά σου είναι προς δόξα του Χριστού, κι όχι καταγγελία εναντίον Του όπως ίσως ήθελες να είναι.»

Ακολουθεί ένα κατηγορώ του Αλιόσα προς την υποκρισία της Ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας και από πλευράς Ιβάν η τελική αντιπαράθεση του σιωπηλού Χριστού με τον άπιστο Ιεροεξεταστή που μέχρι τέλους εξακολουθεί να κρατάει την καρδιά του κλειστή.

Αξίζει να διαβάσουμε για πρώτη, για δεύτερη, για πολλοστή φορά το κείμενο αυτό καθώς και όλο το βιβλίο, αν όχι όλο το έργο του Ντοστογιέφσκη. Αξίζει να ξαναβρούμε έστω για λίγο τον εφηβικό μας εαυτό, εκείνον τον ειλικρινή και γνήσιο που υπάρχει πάντα μέσα μας και ο Φιοντόρ ξέρει να τον ξυπνάει.