Η ομορφιά στους πίνακες του Μποτιτσέλλι

Στα τέλη Φεβρουαρίου 2010 έκλεισε μια σημαντική έκθεση έργων του Σάντρο Μποτιτσέλλι στο Μουσείο Στέντελ της Φρανκφούρτης. Γύρω από ένα πορτραίτο που ανήκει στη μόνιμη συλλογή του Στέντελ στήθηκε ένας ολόκληρος κόσμος ομορφιάς όπως τον είχε απεικονίσει ο διάσημος ζωγράφος της Αναγέννησης και ορισμένοι σύγχρονοί του.

Κοιτάζοντας αυτά τα πρόσωπα που καταφέρνουν ακόμα και σήμερα να μας κάνουν να αναγνωρίζουμε το πρότυπο της ομορφιάς, να συμφωνούμε ότι αν είχαμε μπροστά μας τη θεά Αφροδίτη σίγουρα κάπως έτσι θα ήταν, αναρωτιέμαι ποιά είναι τα συστατικά που κάνουν έναν άνθρωπο αντικειμενικά ωραίο και που ο Ιταλός ζωγράφος κατάφερε τότε να τα συλλάβει.

Η Σιμονέττα Βεσπούτσι, για παράδειγμα, το κεντρικό πρόσωπο της έκθεσης, εξιδανικευμένη σαν Νύμφη σύμφωνα με τον τίτλο του έργου, δεν είναι τέλεια. Το προφίλ της στο σκούρο φόντο αναδεικνύει ένα μεγάλο μέτωπο, μια γαμψή μύτη, μια υποψία διπλοσάγωνου. Κι όμως η Φλωρεντία του 15ου αιώνα την ήξερε ως «Ωραία Σιμονέττα» κι εκτός από γυναίκα του ευγενούς Μάρκο Βεσπούτσι, μακρινού ξαδέλφου του εξερευνητή Αμέρικο Βεσπούτσι, ήταν επίσης αγαπημένη του Τζουλιάνο των Μεδίκων αλλά και του ίδιου του Μποτιτσέλλι που είχε ζητήσει να ταφεί κοντά της όταν θα πέθαινε.

Είναι όντως όμορφη έτσι όπως στέκεται σοβαρή κι αγέλαστη στο κάδρο. Δεν προσπαθεί να μας γοητεύσει, να μας ξεγελάσει ή να μας μαγέψει. Κοιτάζει μακριά και η έκφρασή της δεν προδίδει τα συναισθήματά της. Είναι μια έκφραση ουδέτερη που δεν μαρτυρά ούτε χαρά ούτε θλίψη ούτε ανία. Η ομορφιά και η κομψότητα, όμως, αναμφισβήτητα την χαρακτηρίζουν. Είναι άραγε το χρώμα των ματιών της, είναι το περίγραμμα των χειλιών της, είναι η μικρή απόσταση ανάμεσα σε μάτια, μύτη, στόμα και πηγούνι που την κάνει όμορφη ή μήπως η απόχρωση της επιδερμίδας της; Ίσως να είναι η κόμμωσή της που ακόμα και σήμερα θα μπορούσε να αρέσει, τα χρυσοκόκκινα κυματιστά μακριά μαλλιά της; Ίσως το λεπτό τόξο των φρυδιών της, ίσως η έλλειψη ρυτίδων, ίσως όλ’αυτά μαζί. Κι όμως δεν είναι εξιδανικευμένη, όπως λέει ο τίτλος. Οι γραμμές είναι έντονες και το μαύρο φόντο δεν κάνει χάρες σε κανέναν. Μετά από πεντακόσια χρόνια η Σιμονέττα του Μποτιτσέλλι εξακολουθεί να είναι όμορφη, ν’αντέχει στο χρόνο και να μας αφήνει με το στόμα ανοιχτό.

Την Σιμονέττα απεικόνισε κι ένας άλλος ζωγράφος της Αναγέννησης, ο Πιέρο ντι Κόζιμο, κι ενώ σίγουρα δεν μπορείς να την απορρίψεις ως άσχημη, δεν σου γεννάει τα ίδια συναισθήματα όπως όταν την αντικρύζεις στο έργο του Μποτιτσέλλι. Το βλέμμα θαμπό, το χρώμα της επιδερμίδας αχνό, λείπει η ένταση, λείπει η ζωή. Αν και ημίγυμνη η Σιμονέττα του Πιέρο ντι Κόζιμο είναι πολύ πιο βαρετή από την Σιμονέττα του Μποτιτσέλλι. Φταίνε άραγε τα χρώματα, φταίει το φόντο, οι φωτοσκιάσεις; Δεν ξέρω. Θα πω κάτι απλοϊκό: φταίει η ψυχή του καλλιτέχνη. Είναι απίστευτα τα συναισθήματα που μεταδίδει ο Μποτιτσέλλι.

Αφήνω απρόθυμα πίσω μου τη Σιμονέττα και προχωρώ για να δω την υπόλοιπη έκθεση. Είναι εδώ μια ακόμα Αφροδίτη από κάποιο μουσείο του Βερολίνου, μια θεά Αθηνά παρέα μ’έναν Κένταυρο, ένα πορτραίτο του Τζουλιάνο των Μεδίκων, μια Παναγία με τον μικρό Χριστό κι ένας Ευαγγελισμός. Εδώ στέκομαι για λίγο να θαυμάσω την Παρθένο Μαρία που σκύβει μπροστά στην έλευση του Άγγελου και αποδέχεται χωρίς δεύτερη σκέψη, χωρίς φόβο, χωρίς δισταγμό ή κριτική, να γίνει Θεοτόκος. Είναι επιβλητικό το έργο αυτό που φιλοτέχνησε ο ζωγράφος για το νοσοκομείο του Σαν Μαρτίνο της Φλωρεντίας και βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο Ουφίτσι.

Έχουν περάσει εικοσιπέντε χρόνια από τότε που έπαθα την «αρρώστια του Σταντάλ» στο ίδιο μέρος που την είχε πάθει ο ίδιος ο Σταντάλ, μέσα στο Μουσείο Ουφίτσι της Φλωρεντίας. Με είχε ζαλίσει η τόση ομορφιά, η τόση τέχνη και σχεδόν λιποθύμησα βγαίνοντας από το πολυδαίδαλο Μουσείο. Αν με ρωτήσετε τι έχω συγκρατήσει απ’όλα εκείνα τα έργα μετά από τόσα χρόνια θα πω την «Άνοιξη» του Μποτιτσέλλι, την «Αφροδίτη» του, καθώς και μερικά έργα του δασκάλου του Φιλίππο Λίππι και του υιού αυτού Φιλιππίνο.

Κι ένα ποίημα που έγραψα τότε:

Η Άνοιξη του Μποτιτσέλλι
Άραγε από μένα τι να θέλει;
Λιγάκι ειρωνικό το πρόσωπό της
Χλωμό μέσα από τις φτηνές ανατυπώσεις
Λιγάκι πρόστυχο μέσα από τις αντιγραφές
Πάντοτε, όμως, Άνοιξη
Πάντα του Μποτιτσέλλι

Ίσως αυτοί οι παιδικοί μου στίχοι, αυτές οι εντυπώσεις από τα πρώτα ταξίδια στα μεγάλα μουσεία της Ευρώπης, να συνοψίζουν καλύτερα απ’όλες τις τωρινές αναλύσεις την έννοια της ομορφιάς όπως την απέδωσε το χέρι του Μποτιτσέλλι.
Λητώ Σεϊζάνη